Толерантность к любой религии, к любому народу, открытость к познанию мира в любом его проявлении сделали аль-Фараби мыслителем глобального масштаба

Об идеях великого казахского учёного и философа Абу Насра ибн Мухаммеда аль-Фараби, 1150-летие со дня рождения которого отмечает сейчас весь мир, мы беседуем c голландским арабистом и переводчиком Зифой-Алуа Ауэзовой.

Есть люди в истории, чьи идеи помогают сквозь века спасать мир от катастрофы, в чьи мысли надо глубоко вчитываться, чтобы не скатиться в пропасть раздоров и войн. Они появляются отнюдь не случайно, как будто сама Вселенная посылает своеобразных спасителей мира и предлагает через них осознать себя, окружающий мир и все, что называется простым словом «жизнь».

Абу Наср ибн Мухаммед аль-Фараби — один из крупнейших представителей средневековой философии Востока. В этом году во всем мире отмечается 1150-летний юбилей великого учёного и философа, установившего своеобразный диалог культур Востока и Запада и показавшего людям суть цельного и бесконфликтного миропонимания. Аль-Фараби по праву называют Вторым Учителем. Вторым – после Аристотеля. Именно благодаря его комментариям к трактатам древнегреческих философов, таких как Платон и Аристотель, до средневековья дошли их труды. Образ мышления и анализа античных трактатов аль-Фараби повлиял на таких величайших мыслителей Ближнего Востока как Авиценна и Маймонид. Более тысячи лет к его наследию обращаются учёные, философы, политики и люди, для которых поиск гармонии в разнообразных проявлениях жизни является потребностью. Именно о гармонии сознания, о единстве всего, что составляет этот мир, говорил учёный и философ, к чьим трудам обращаются все новые и новые поколения.

Об этом выдающемся представителе мысли мы говорим с арабистом и тюркологом, переводчиком средневековой восточной литературы и автором многочисленных публикаций Зифой-Алуа Ауэзовой, внучкой известного в Казахстане и во всем мире писателя Мухтара Ауэзова, открывшего миру Абая Кунанбаева, и дочерью Мурата Ауэзова, известного культуролога и востоковеда, в прошлом – посла Казахстана в Китае. Зифа живёт и работает в Голландии, окончила в своё время Ленинградский университет, стажировалась в Оксфорде, владеет казахским, русским, английским и арабским языками. Гражданин Мира

-С завидной периодичностью имя аль-Фараби всплывает в истории. Без него вообще сложно представить себе философию Нового времени. И сейчас, в XXI веке, мы снова и снова обращаемся к его наследию. Почему его имя переживает века?

-С одной стороны, аль-Фараби – огромная величина, как духовная, так и научная. Весь мир принимает это благодаря его трактатам, охватывающим самые широкие научные темы и по праву называемым энциклопедическим собранием. Он известен как учёный, который размышлял об основах мироздания, объединяющих всё сущее и всё человечество, независимо от места проживания или мировоззрения тех или иных народов. Его научное наследие, берущее начало в древнегреческой философии, вдохновляло европейских мыслителей, таких, например, как канонизированный католической церковью философ и теолог, учитель Церкви Фома Аквинский, живший в XIII веке. С другой стороны, аль-Фараби не случайно называют инакомыслящим по меркам эпохи, в которой он жил. Его взгляды и идеи выходили за рамки установленных жанров, преобладавших в научных диспутах его современников. Свой поиск истины он направил по пути возможного объединения, примирения разных мировоззрений и противоречивых представлений о том, как устроен мир.

Аль-Фараби – человек, совершивший своеобразный подвиг, поскольку несмотря ни на что смог сохранить своё отношение к миру, и, будучи уже известным философом в Мусульманском халифате, был уверен, что, несмотря на серьёзные расхождения во взглядах представителей разных религий, народов и интеллектуальных течений есть объединяющее всех людей стремление к счастью, истине и познанию.

Аль-Фараби – это интеллектуальный Гражданин Мира, учёный, черпавший свои идеи, знания и вдохновение из разных доступных в его время источников. Родившийся и воспитанный в мусульманской среде, в отдалённой провинции Аббасидского халифата в IX веке, он стал своеобразным пришельцем в центре империи – Багдаде, который в эту эпоху был средоточием развития науки, культуры, письменности, с огромным выбором интеллектуальных течений и работой над переводом на арабский язык ценных трактатов из разных уголков мира.

К сожалению, даже сегодня об аль-Фараби очень мало биографических сведений, но в источниках указывается, что он был из местечка Фараб. Любопытно и вовсе не странно, что на статус его родины претендуют три кандидата: Фараб – город Отрара на юге Казахстана, Фараб — нынешний Туркменабад на территории Туркменистана и Фарьяб в Афганистане. Какой бы из трёх городов ни считал своей родиной аль-Фараби, ему пришлось пройти длительный путь до Багдада, где он стал учёным, где получил много знаний и стал философом с мировым именем. В Багдаде он провёл большую часть своей жизни, изучая логику, медицину, обществоведение и античную философию. Работая над своими трактатами, аль-Фараби путешествовал в Морокко, Египет, преподавал в Алеппо. Последние годы своей жизни учёный провёл в Дамаске под покровительством хамданидского правителя Сейф ад-Дауля. Мусульманский мир к концу IX века покорил большие пространства, но он не ограничил аль-Фараби как личность и как учёного рамками одной системы ценностей. Аль-Фараби сумел создать очень современный и интересный интеллектуальный синтез мусульманского, христианского и дохристианского мировоззрений через науку, сумел создать перспективную и продуктивную философскую модель. Он смог разработать такие научные и мировоззренческие концепции, которые на века оказались привлекательными как для Востока, так и для Запада, вызывая интерес учёных самых разных стран мира в разные времена. Аль-Фараби, по сути, оказался у истоков новой интеллектуальной цепочки, которая нашла продолжение и на Востоке — в первую очередь, трудах еврейского мыслителя Маймонида, и персидского философа Ибн Сины (Авиценны), и, позднее, в Европе. -Как аль-Фараби удалось соединить Восток и Запад в мусульманском государстве?

-С одной стороны, как пришелец издалека, аль-Фараби в Багдаде оказался открыт самым разным культурным и идейным влияниям, с другой – его интеллект, похоже, был свободен от догмы или какой-то одной доминирующей традиции. В Багдаде аль-Фараби мог изучать не только труды исламских богословов, комментарии к Корану, смежные богословские дисциплины, но и глубже познакомиться с христианством через несториан, чьи общины существовали на Ближнем Востоке ещё до основания халифата, и чьё учение оказалось не менее интересным для него как учёного. Он не ставил перед собой цели заниматься лишь богословскими науками, ему интересно было понять место человека во Вселенной. Но аль-Фараби был самостоятельной личностью, был открыт всему новому, что сделало его учёным и философом на все времена. Именно в Багдаде через несториан аль-Фараби познакомился с переводами трудов древнегреческих учёных Платона и Аристотеля. Из скудных биографических источников об учёном известно, что он изучал логику, медицину и социологию у несторианского наставника Йуханны бин Хайлана. Возможно, в жизни аль-Фараби большую роль сыграл случай, поскольку он пришёл из отдалённой мусульманской провинции в большой город и оказался в незнакомом окружении, где ему предстояло найти своих единомышленников и учителей. Но имея в виду, что в те времена общины несториан существовали и в Центральной Азии, и в Иране, можно предположить, что аль-Фараби направился в Багдад целенаправленно в поисках знаний по философии.

Разумное предназначение человека

-Все труды аль-Фараби имеют теоретическую ценность или применимы в жизни? Можно ли сказать, что он открыл миру новый путь познания и самопознания?

-Аль-Фараби – учёный, основой мировоззрения которого является логика, и поэтому теоретическая часть неотъемлема в его трудах. Но, да, конечно, его взгляды очень жизненны. Познание человеком собственной природы логически связано с познанием всего мира и общих для мироздания законов. Взгляды учёного настолько универсальны, что можно смело называть его Учителем и с точки зрения самопознания каждого человека.

Наследие аль-Фараби не стоит сразу расчленять на отдельные направления. Конечно, он писал и о том, как обрести счастье, об идеальном государстве, о метафизике, о музыке, об астрономии и математике, о методологии науки. Но все эти направления объединяет общая «картина мира», взаимосвязь между собой и общим источником и смыслом их существования и предназначения в жизни. Понять масштабность мировоззрения аль-Фараби при первом знакомстве с ним помогает его метафизика.

Взяв у Аристотеля метафизику причинно-следственных связей, у неоплатоников их эманационную космологию и у Птолемея его астрономическую концепцию, аль-Фараби создаёт картину мира, где все, что существует, берет своё начало из единого источника — Первопричины, или Бога, чью сущность невозможно познать рассудком.

Каждый из нас думает о себе. Так почему Первопричина (Бог, Разум) этого не может делать? По аль-Фараби, Первопричина рефлексирует, анализирует саму себя и в итоге создаёт Вселенную. Но размышляя, Первопричина выходит за свои границы, то есть эманирует, истекает из чего-либо куда-либо, в итоге возникает «вторичный интеллект», который тоже размышляет о себе и о Первопричине и создаёт сферу недвижных звёзд и «интеллект третьего порядка». И так до «интеллекта десятого порядка», под которым и находится материальный мир, так хорошо видимый нами, людьми. Таким образом, у аль-Фараби Бог (Разум) становится источником эманации, которая объясняет взаимоотношения между божественным и живыми существами, и говорит о единстве мира и месте в нем человека. Надо стараться объединить, найти связь, собрать воедино и рассматривать все как целостность – вот одна из основных движущих аль-Фараби идей. При этом всему сущему определено особое место в зависимости от предназначения.

-В чём, по мнению аль-Фараби, целостность личности? Как её развить в себе и сохранить? В его трудах много говорится о гармонии и гармоничности. Как связаны целостность личности и её гармоничность?

-Безусловно, цельность и целостность – это основа миропонимания аль-Фараби. Личности, человеку как элементу целостной системы, существующей в стремлении к добру и порядку, надлежит найти свой путь, ведущий к оптимальной реализации заложенных в нём возможностей.

У аль-Фараби Бог – един и нематериален, это интеллектуальная сущность, которая существует и размышляет за пределами всех доступных человеку сфер. А если Бог – разум, причём саморефлексирующий, то и сотворённый им человек от рождения стремится к знанию. Именно интеллектуальная деятельность Бога привела к сотворению Вселенной. У аль-Фараби это не случайный результат некоего взрыва, а часть Космоса, которая создана интеллектом. Таким образом, каждый человек может себя осознать как малую часть мирового интеллекта. Это важно, чтобы не разделять и уничижать другого, а объединять и осознавать свою сопричастность со всем происходящим и с другими людьми. Это, можно сказать, накладывает глубокую ответственность на человека за мысли и за каждый поступок. Необходимость всё осмыслить в итоге даёт больше надежды человеку на лучшее будущее.

Думаю, это понятная и логично вписывающаяся в сознание человека гармоничная картина мира. Она естественна. Другими словами, гармония интеллектуальна, логична и отвечает замыслу Творца, а всё, что нарушает гармонию – это не логично и не правильно. То есть, нарушение гармонии в любой сфере жизни - в музыке, в политике, в жизни человека – это всегда нарушение разумного предназначения, логичности. Как тут не вспомнить древнеиндийскую мысль о том, что если Бог хочет наказать человека, то, прежде всего, лишает его разума?

Кстати, в своём трактате о музыке аль-Фараби, следом за аль-Кинди и пифагорейцами неоплатониками, объясняет, как добиться гармоничного звучания, какой аккорд созвучен, а какой – нет. Гармония аккорда – в правильности пропорции, которую аль-Фараби сравнивает с пропорцией расположения планет в Солнечной системе. Он развил как раз идею неоплатоников, которые считали, что при идеальном аккорде весь мир улучшится. Гармония соответствует божественному замыслу, как и все то, что создано во Вселенной. Поэтому улучшить свою жизнь человек может с помощью интеллекта, целостно осознавая жизнь и гармонизируя её.

Но если есть идеальная гармония, то должна существовать и её прямая противоположность — полная дисгармония, которая разрушает. Так вот полная дисгармония противоречит идеальному предназначению объекта. Она приводит к нарушению целостности в человеке, в отношениях между религиями, народами, дисгармония приводит людей к войнам, к хаосу. Добавлю, что классифицируя науки, аль-Фараби подробно описал все известные на его время области познания мира и стоящие перед ними цели. Это, собственно, и привело к тому, что в Пакистане, например, сейчас обращаются к классификации аль-Фараби для того, чтобы пересмотреть структуру научной деятельности, и, вероятно, это приведёт к новому витку развития образования в стране и, возможно, будет востребовано в скором будущем и в других странах. Опыт многих народов

• Что вкладывал аль-Фараби в понятие «Истина»? Как к ней прийти? И можно ли? И ещё раз поясните дисгармонию войны.
• В иерархической системе аль-Фараби человеку отводится особое место: с одной стороны, материальное тело и бренный мир, в котором живут люди, - это «низший» уровень. Но способность мыслить связывает людей с «высшими» сферами. Идеал, или счастье, достижим людьми в результате постоянного познания и размышлений.

Познавая что-либо, человеческий разум проникает в сущность объекта познания. Знанием всех доступных человеческому интеллекту сущностей обладает «Деятельный Разум», или «Разум десятого порядка», связанный в схеме аль-Фараби со сферой Луны. Достижение «истины» связывается с постижением сущности познаваемого. По аль-Фараби, человек, обретя некоторые знания, может решить для себя, как ему жить — праведно или нет, стремиться ли к истинному счастью или нет. Лишь размышляя над тем, что на самом деле правильно и праведно, человек может приблизиться к «Деятельному Разуму», к истине. Лишь душа человека размышляющего и праведного способна жить вечно.

И здесь, возвращаясь ещё раз к вопросу о войнах, любая война нелогична с точки зрения целостности мироздания и, и дело здесь не в общих гуманистических традициях и идеях, а именно в отсутствии Вселенской логики, в нарушении гармонии. Поэтому аль-Фараби, не рассуждая непосредственно о войне и мире, подводит нас всем своим мировоззрением и логикой к тому, что мир, Вселенная – это существование без войны. И всё то, что приводит к конфликтам, войнам, переделам мира, гибели людей – это дисгармония, разрушающая, прежде всего, тех, кто инициирует конфликты в любых масштабах. Гармония же не позволяет проявляться деструктивному в жизни. Человек разумный, как часть мирового интеллекта, как гармоничный человек, осознающий своё место во Вселенной, просто не может прийти к войне. И в трактатах аль-Фараби Пророк, управляющий благодатным обществом и больше всего открытый высшему интеллекту, более чувствительный и более мудрый, хорошо понимающий, что такое гармония, априори не может привести это общество к войне. Своей целостностью мировоззрения аль-Фараби вдохновил огромное количество умов во всём мире. Целостность личности, целостность во всём, в том числе и в построении отношений с другими людьми, между народами, в качестве обретения знаний о мире – это те векторы, которые во все времена объединяют людей. И, такое мировоззрение способно спасти мир. Мир как логически ясное и безальтернативное состояние обществ, стремящихся к добру и созиданию.

-Можно ли аль-Фараби назвать утопистом?

-Отчасти. Лишь в том смысле, что он писал об устройстве идеального общества, в котором каждый человек осознанно стремился бы к «истинному счастью». И во главе такого общества стоял бы мудрый философ, способный донести до сограждан смысл этого понятия. Однако аль-Фараби, объехавший множество стран, хорошо представлял, что обычно жизнь в городах далека от идеальной. Он описал и проанализировал самые большие препятствия на пути «неправедных» городов в своём трактате «Добродетельный город». Но в своей философии разума, интеллекта – нет, он – не утопист. Он – логик.

Аль-Фараби нужно читать, читать углублённо и вдумчиво, вероятно, тогда можно будет что-то изменить в самом сложном

–в человеческом миропонимании.

-Что в наследии аль-Фараби особо ценно для нашего современного общества?

-Мировоззрение, объединяющее всё человечество в IX-X веках, , толерантность к любой религии, к любому народу, открытость к познанию мира в любом его проявлении сделали аль-Фараби мыслителем глобального масштаба . Его труды переведены на многие языки мира и стали основой для глубокого и всестороннего понимания жизни. Именно сегодня, в эпоху цифровых технологий и глобальных процессов, целостный подход к пониманию мира крайне важен хотя бы потому, что без этого нельзя строить ни политику, ни отношения с людьми. Европа благодаря таким учёным Востока, как аль-Фараби, Авиценна и Аверроэс, сохранившим и развившим античную философию, смогла преодолеть схоластику средневековья и догматизм, во многом принимаемый народами и проявляющийся в истории непримиримыми противоречиями, в том числе и в форме войн. Но философия, обращённая к общечеловеческим проблемам и ценностям, помогает объединять Восток и Запад, разные конфессии и этносы, на основе разумного стремления к миру и «истинному счастью», в котором нет места войне. Поэтому обращение к наследию аль-Фараби – это один из способов сохранить мир, в котором мы живём.

И хотя аль-Фараби напрямую не призывал к диалогу культур, но он создал универсальную интеллектуальную модель, которая основывается на внепартийной, внеконфессиональной, вненациональной философии, впитавшей в себя опыт многих народов. Его философия не принижает ни одну религию, ни один народ. Нет отдельных гармоний для мусульман или христиан или язычников, для того или иного народа, есть только общая гармония, гармония Разума, она – основа жизни

людей и первопричина всего сущего.

Беседу вела Лейли Ваисова

//Независимая газета.-19.10.2020 г.

//Қазақ әдебиеті.-07.12.2020 ж.

АДАМЗАТ ҒАЛЫМЫ

Үстіміздегі жылы әлем жұртшылығы адамзатқа ортақ ұлы ойшыл Әбу Насыр ибн Мұхаммед әл-Фарабидің 1150 жылдығын атап өтуде. Ғұламаның адамзаттық ақыл-ойда алатын орны, дүниетанымының тірек қағидалары және оның мұрасының бүгінгі таңдағы теориялық және практикалық мәні туралы ортағасырлық шығыс әдебиетінің маманы, арабист, түркітанушы және көркем аудармашы Зифа-Алуа Әуезова ой толғайды.

-Әңгімеміздің басын Фарабидың өсу-қалыптасу жолы, ұстаздары туралы тақырыптан бастасақ. - Әл-Фараби IX ғасырда Аббасид халифатының шалғай провинциясында, Фараб қаласында мұсылман отбасында туып-өскен. Өкінішке орай, күні бүгінге дейін оның өмірбаянына байланысты еңбектер өте аз. Дереккөздерде оның Фараб қаласынан шыққандығы көрсетілген.

Жасы жиырмаға таяған шағында ол білім-ғылым іздеп, Бағдадқа келеді. Бағдад шаһары ол кезде ғылым мен мәдениеттің, жазу-сызу дамуының және түрлі ғылымдар мен ағымдарды тоғыстырған ірі орталық болатын. Тумысында ақыл-ой-санасы қатып қалған догмадан ада және түрлі үстем дәстүрлерден тәуелсіз жас Фараби Бағдадта дамыған ғылыми, мәдени және идеологиялық ілімдердің бәріне де ашық және жаңалық біткенге құмар болды.

Ол өзінің Құран және оған қатысты білімін Бағдадтағы ислам теологтары еңбектерінің және оларға түсініктемелердің орасан қорымен байытты және несториандықтар арқылы христиан ілімімен, Платон мен Аристотель сияқты ежелгі грек ғалымдарының еңбектерімен терең танысты. Сирек кездесетін өмірбаяндық дереккөздерге сүйенсек, оның Бағдадтағы алғашқы тәлімгерлерінің бірі Йуханн бин Хайлан несториандық болған.

Фараби тек теологиялық ғылымдарды зерттеп қана қойған жоқ, сонымен қатар ол жаратылыс пен ондағы адамның орны туралы қалыптасқан тұжырымдамаларға қызығушылық танытты, ұстазы Йуханн бин Хайланнан логика, медицина және әлеуметтануды оқыған. Шығыста және Бағдадта ежелгі грек философиясымен Әл-Фарабиге дейін Әбу Юсуф Әл-Кинди (Батыста Алкиндус ретінде танымал) деген ғалым айналысқан. Әл-Кинди – Аристотельдің трактаттарына жүгініп, оларға шолу мен түсініктемелер жасаған алғашқы мұсылман ойшылы. Ол метафизика, логика, математика, медицина, музыка, оптика туралы трактаттардың авторы болған. Жас әл-Фарабидің ежелгі грек философиясына келуіне, Аристотель мен Платон және пифагорлықтардың еңбектеріне деген қызығушылығын оятуға Әл-Киндидің әсері болғандығы сөзсіз.

Трактаттарын жазу барысында ғалым Мысырға, Мороккоға сапар шегіп, Алеппода дәріс берді. Ал өмірінің соңғы жылдарын Хамданид билеушісі Сейф ад-Даулдың қамқорлығымен Дамаскіде өткізді. IX ғасырдың аяғында мұсылман әлемі үлкен кеңістіктерді жаулап алды, бірақ ол Әл-Фарабиді тұлға ретінде де, ғалым ретінде де құндылықтардың бір жүйесінің шеңберімен шектей алған жоқ.

-Әл-Фарабидің еңбектерінде үйлесім, үйлесімділікпен қатар тұтастық және біртұтастық туралы көп айтылады. Ол бұл ұғымдарды тұлға тұтастығы мен адамның өзін-өзі тануы және жалпы таным ұғымымен қалай байланыстырады? - Әл-Фарабидың көзқарасының жан-жақтылығы соншалық, оны адамның өзін-өзі тану Ұстазы деп атауға болады. Дегенмен, оның дүниетанымының негізгі тірегі – тұтастық және біртұтастық. Тұлға, яғни, жақсылық пен тәртіпке ұмтылған адам біртұтас жүйенің бөлігі ретінде өзінің табиғи мүмкіндіктеріне сай өз жолын табуы керек. Фараби «Құдай – жалғыз және ол адамның ақылы аумағынан тыс сферада әрекет ететін Интеллект» -дейді. Егер Құдайды үнемі өзін-өзі зерттеп, өзгеріп отыратын Ақыл десек, онда ол жаратқан адам да туа біте білімге ұмтылады. Ғаламды Құдайдың дәл осы зияткерлік әрекеті жаратты. Ғаламның жаратылысын Әл-Фараби кездейсоқ құбылыс емес, Интеллект жаратқан Космостың бір бөлігі деп түсіндіреді. Сондықтан да әрбір адам өзін Ғаламдық Интеллекттің, яғни біртұтас әлемді құраушы бөлшектің бірі ретінде сезіне алады. Бұл өте маңызды, себебі ол адам баласына бір-бірін өзара бірлікте, бірлестікте тұтас дүние ретінде сезініп, бөлініп-бөлшектенбеу жауапкершілігін жүктейді. Осылайша ол адамның санасы мен логикасына әбден түсінікті де қонымды Әлем Бейнесін жасайды. Басқаша айтқанда, үйлесімділік интеллектуалды жағынан да, логикалық жағынан да Жаратушының ниетіне сай, ал осы үйлесімділікті бұзатын барлық нәрсе – керісінше, логикаға сыймайды және дұрыс емес. Яғни, музыкада, саясатта, адам өмірінде немесе басқа да кез келген салада үйлесімділіктің бұзылуы қашанда логиканың бұзылуына әкеледі. Мұндайда ежелгі үнділердің « Құдай адамды жазалағысы келсе, алдымен оны ақылынан айырады» деген идеясы еске түседі.

Әл-Фараби музыка туралы трактатында әл-Киндиден және Пифагор мен Платон дәстүрлерінен кейін үйлесімді дыбысқа қалай қол жеткізуге болатындығын, қай аккорд үйлесімді, қайсысы сәйкес келмейтінін түсіндіреді. Аккорд үйлесімділігі пропорциялар дұрыстығында, әл-Фараби мұны Күн жүйесіндегі планеталардың орналасу пропорциясымен салыстырады. Сөйтіп, ол неоплатониктердің «аккорд мінсіз болса, бүкіл әлем жақсарады» деген идеясын жалғастырды. Үйлесімділік те дүниедегі барлық нәрсе сияқты Жаратушының ниетінен туады. Адам ақыл-ой арқылы өмірін өмірді танып-біліп, үйлестіре отырып, оны жақсарта алады. Сонымен қатар мінсіз үйлесімділік бар жерде, оны бұзатын және оған мүлдем қарама-қарсы – таза үйлесімсіздік те бар. Мұндай үйлесімсіздік адам бойындағы дін мен халықтар арасындағы қарым-қатынастағы, соғыстар мен үргін-сүргінге қатысты тұтастықты бұзады.

Әл-Фараби дүниетанымының тұтастығы әлемдік орасан зор ғалымдарды шабыттандырды. Тұлғалық тұтастық, барлық нәрселердегі тұтастық, адамдар мен халықтар арасындағы қарым-қатынас тұтастығы – қай замандарда да адамдарды біріктіретін векторлар. Мұндай дүниетаным жақсылық пен жасампаздыққа ұмтылған қоғамдардан құралған әлемді құтқара алады.

-Фараби «Ақиқат» ұғымын қалай түсіндіреді? Оған жету мүмкін бе? -Әл-Фарабидың иерархиялық жүйесінде адам баласына ерекше орын беріледі: бір жағынан, адамдар өмір сүретін материалдық дене және жалған дүние. Бұл – төменгі деңгей. Бірақ адамның ойлау қабілеті оны жоғары сферамен байланыстырады. Адам баласы бақытқа немесе мінсіз әлемге тек үнемі ізденіп, танып-білу мен ойлау нәтижесінде қол жеткізе алады.

Белгілі бір нәрсені тану немесе «Ақиқатқа» жету барысында адамның ақыл-ойы таным объектісінің мәнін түсінеді. Мұны ол өзінің Ай сферасымен байланысты тізбегінде «Белсенді Ақыл» немесе «оныншы реттегі Ақыл» деп атайды. Адам белгілі бір білімді игергеннен кейін өзі үшін қалай өмір сүру керектігін шеше алады: әділ өмір сүру керек пе, әлде жоқ па?! Шынайы бақытқа ұмтылу керек пе әлде жоқ па?! Адам тек ненің дұрыс, ненің бұрыстығы туралы ойлана білгенде ғана «Белсенді Ақылға», яғни, Ақиқатқа жақындай алады. Ойлай білетін және адал да тақуа адамның жаны ғана өлгеннен кейін мәңгі өмір сүре алады.

Адамзат баласы жаратылғалы бері түрлі соғыстарды бастан кешіп келеді. Осы соғыстар Фараби айтқан үйлесімділік пен ақиқаттың ауқымына қаншалықты сыйымды?

-Кез келген соғыс – ғаламның тұтастығы тұрғысынан алғанда қисынсыз, мәселе жалпы гуманистік дәстүрлер мен идеяларда ғана емес, мәселе Фараби айтқан ғаламдық логиканың жоқтығында және үйлесімділіктің бұзылуында. Сондықтан да Әл-Фараби соғыс пен бейбітшілік тақырыбын ашық қозғамай-ақ, бізді өзінің бүкіл дүниетанымы мен логикасы бойынша әлем, ғалам дегеніміз – соғыссыз өмір сүру деген тұжырымға әкеледі. Қақтығыстар мен соғыстарға, әлемді бөлшектеуге, адамдардың өліміне әкелетін құбылыс – мұның бәрі, ең алдымен, үйлесімсіздік. Үйлесімділік өмірдің барысын, құрылымын бұзуға мүмкіндік бермейді. Ақылды адам әлемдік интеллекттің бір бөлігі және ондағы өз орнын білетін үйлесімді адам ретінде ешқашан соғысқа, қақтығысқа бара алмайды. Пайғамбар Әл-Фарабидың трактаттарында берекелі қоғамды басқаратын, сезімтал және дана, үйлесімділік дегеннің не екенін жақсы түсінетін және бәрінен де жоғары интеллект иесі ретінде суреттеледі. Оның ешқашан қоғамды соғыс жағдайларына әкелмейтіні айдан анық. -Бүгінгі қоғам үшін Әл-Фараби мұрасының құндылығы неде?

• Әл-Фарабиды оқу керек және оның тереңдігіне бойлап оқу керек, сонда ғана адамның дүниені түсіну қабілетінде өзгерістер жүруі мүмкін.

Әл-Фараби дүниетанымының негізгі тірегі – тұтастық және біртұтастық. Оның ІХ-Х ғасырлардағы кез келген дінге, кез келген халыққа төзімділік, дүниенің барлық көріністерін танып-білуге дайын болу және үйлесімділік пен тұтастық және біртұтастыққа негізделген бүкіл адамзатты біріктіретін дүниетанымы оны жаһандық ауқымдағы ойшыл ретінде танытты. Оның еңбектері әлемнің көптеген тілдеріне аударылып, өмірді терең де жан-жақты түсінуге негіз болды. Бүгінгі цифрлық технологиялар мен жаһандық процестер дәуірінде әлемді түсінуде тұтас көзқарас өте маңызды, өйткені онсыз саясат та, адамдармен қарым-қатынас та мүмкін емес. Ежелгі философияны сақтап, дамытқан Әл-Фараби, Авиценна және Аверроэс сияқты шығыс ғалымдарының арқасында Еуропа талай ғасырлар бойы қақтығыстар мен соғыстарға батырған орта ғасыр схоластикасы мен қарама-қайшылықтарға толы догматизмді жеңіп шықты. Оның жалпыадамзаттық проблемалар мен құндылықтарға бағытталған философиясы Шығыс пен Батысты, әртүрлі конфессиялар мен этникалық топтарды біріктіруге көмектеседі. Бейбітшілік пен шынайы бақытты насихаттайтын мұндай философияның негізінде соғыс атауымен жоқ. Сондықтан әл-Фараби мұрасына жүгіну – біз өмір сүріп жатқан әлемді сақтаудың бір тәсілі. Әл-Фараби мәдениеттер диалогына тікелей шақырмаса да, көптеген халықтардың тәжірибесін бойына сіңірген және партия, конфессия және ұлттардың бәріне ортақ философияға негізделген әмбебап зияткерлік модель жасап шығарды. Оның философиясы бірде-бір дінді, бірде-бір халықты кемсітпейді. Мұсылмандар немесе христиандар немесе пұтқа табынушылар немесе жеке адамдар үшін бөлек үйлесім жоқ, ол – біртұтас, тек адам өмірінің негізі мен барлық нәрсенің түпкі себебі болып есептелетін баршаға ортақ үйлесімділік, ақыл-ой үйлесімі ғана бар.

• Арада қаншама ғасырлар өтсе де, әл-Фарабидың есімі тарихта ешқашан ескірген емес. Себебі неде деп ойлайсыз?
• Әбу Насыр ибн Мұхаммед әл-Фараби – Шығыстың ортағасырлық философиясының аса ірі өкілдерінің бірі де бірегейі. Ол – бүкіл әлемді өзінің тақырып палитрасы кең энциклопедиялық трактаттары арқылы мойындатқан ғалым. Жаратылыс негіздерін жекелеген халықтардың ғана емес, бүкіладамзаттық дүниетаным тұрғысынан бірлікте, бірлестікте қарастырған бірден бір ғалым.

Әл-Фараби – өзіндік ерлік жасаған адам. Оның ерлігі – өзінің біртұтас әлемге деген көзқарасын дәлелдей білуінде және Мұсылман халифатында танымал философ бола отырып, түрлі діндер, халықтар мен зияткерлік ағымдардың қарама-қайшылықтарына қарамастан, олардың барлығын бақытқа, шындыққа және білімге деген ұмтылыс біріктіретіндігіне деген берік сенімінде.

Фараби ғылым арқылы мұсылман, христиан және христианға дейінгі дүниетанымдардың заманауи зияткерлік синтезін жасап, перспективалы және өнімді философиялық модель құрды. Ол – әлемдік тарихта Шығыс пен Батыс мәдениеттерінің өзіндік диалогын орнатқан және адам баласына тұтас та қақтығыссыз әлемді түсінудің мәнін көрсету арқылы Шығыс үшін де, Батыс үшін де тартымды ғылыми және дүниетанымдық тұжырымдамаларды жасады. Сөйтіп, Әл-Фараби өзінен кейін Шығыста еврей ойшылы Маймонид пен парсы философы Ибн Сина (Авиценна) жалғастырып, кейінірек Еуропа ғалымдарын шабыттандырған жаңа зияткерлік тізбекті бастады десек те болады. Осы тұрғыдан алғанда, мен әл-Фарабиды Әлемнің Зияткер Азаматы дер едім.

Ғылыми ортада әл-Фарабиды оның өмір сүрген дәуірінің нормалары бойынша басқаша ойлау өкілі деп қарастырады. Бұл, әрине, кездейсоқ емес, себебі, оның көзқарастары мен идеялары замандастарының ғылыми пікірталастарында қолданылған жанрлардың ауқымынан әлдеқайда кең. Ол өз шындығын түрлі дүниетанымдар мен оларға қарама-қарсы идеялар бірлестігінен іздеді.

Фараби ғылымдарды жіктей отырып, өз заманындағы әлемді танып-білудің барлық белгілі салаларын түгелдей суреттеп, олардың алдында тұрған мақсаттарын толықтай ашып көрсетеді. Ғалымның бұл классификациясы бүгінгі таңда да қажеттілікке айналып отыр, мысалы, Пәкістанның білім-ғылым жүйесі өзінің ғылыми қызмет құрылымын қайта қарастыруда күні бүгінге дейін әл-Фараби классфикациясына жүгініп отыр. Бұл осы елдің білім саласын жаңа сатыға көтеріп, жақын арада басқа елдерде де сұранысқа ие болуы мүмкін.

Міне, сонау ІХ ғасырда өмір сүрген ғұлама есімінің ғасырлар өтсе де еселене жаңғыра түсуінің себебін оның осындай рухани, ғылыми және тұлғалық тереңдігінен іздеуіміз керек.

• Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен Қалдыгүл Жаныбаева